MERKEZ BANKASI

Cumhuriyet yönetimi ekonomik durumun yeni bir banka kurmaya uygun olmaması üzerine, Osmanlı Bankası'nın imtiyaz süresini 1935 yılına kadar uzatmıştı. Ancak yapılan anlaşmada Cumhuriyet Hükümetinin banknot ihraç edebilecek yeni bir devlet bankası kurması halinde, Osmanlı Bankası'nın imtiyaz hakkı olmayacağıyla ilgili bir karar da bulunuyordu. 1926 yılından itibaren bir Merkez Bankası kurulması ile ilgili çalışmalara başlanılmıştı.

Atatürk para piyasasının Türklerin yönetiminde ve elinde olmasını istemiştir. Merkez Bankasını kurarken danıştığı dünyanın iki ünlü Merkez Bankacısının (Alman Merkez Bankası başkanı Dr. Hjalmar Schacht, yardımcısı Kari Müller) olumsuz görüşlerine rağmen Türk Emisyon Bankasını kurmuştu. Bu uzmanlar ülkemizde belirli bazı iktisadî ve mâli tedbirler alınarak para istikrarının sağlanması güven altına alınmadan bir emisyon bankası kurulmasını uygunsuz bulmuşlardı. 1930'larda, bu kişiler tarafından hazırlanan raporlara göre, Merkez Bankası gelecek 5 yıl içinde, tedavüldeki banknotların % 30'u oranında altın, % 10'u oranında döviz mevcutları, devlet bütçesi ve dış ödemeler dengesi sağlandıktan ve ekonomi bu mevcut dengeleri zaman içinde koruyacak kadar güçlendirildikten sonra kurulabilirdi. Bu şartlar yerine getirilmeden Merkez Bankası kurulması halinde, ülkedeki para istikrarı bozulabilir ve bunun çok olumsuz sonuçları ortaya çıkabilirdi. Türk parasının istikrara kavuşturmadan bir merkez bankası kurulamayacağı görüşündeydiler. Bunlara Fransız danışmanın (Charles Rist) olumsuz görüşleri takip etti.¹

Merkez Bankası'nın kurulması için gerekli olan parayı temin edebilmek için 14 Haziran 1930'da The American Turkish Invesment Corporation ile kibrit inhisarı ile ilgili anlaşma imzalanmıştı. Bu anlaşma ile %6,5 faizle, 10 milyon dolarlık kredi sağlanmıştı.²

Bütün bu olumsuz görüşler ve sermaye yetersizliğine rağmen banknot ihraç tekeline sahip, sermayenin yarıdan fazlası devlete ve KİT'lere ait özel hukuk hükümlerine tabiî bir anonim şirket şeklinde 11 Haziran 1930'da 1715 sayılı kanunla kuruldu.³ Faaliyetine 1931 yılında başlamıştır. 01 Ocak 1932'de tam olarak faaliyetine başlamıştır.

Atatürk Merkez Bankası'nı, sermayesi 15.000.000.-TL ve her biri 100 lira değerinde 150.000 adet hisse senedine ayrılmıştı. Bu hisse senetleri dört kısma ayrılmış olup, (A) serisi devlete, (B) serisi millî bankalara, (C) serisi millî banka dışında kalan diğer bankalara ve imtiyazlı şirketlere, (D) serisi de Türk ticaret müesseselerine ve Türk uyruklu gerçek ve tüzel kişilere tahsis edilmişti.⁴

Merkez Bankası'nın kuruluşuna kadar, Osmanlı döneminde çıkarılmış ve tamamen karşılıksız kalarak "Devlet Kaimesi" niteliğine bürünen kâğıt paralar ülkemizde tedavülde bulunmaktaydı. Cumhuriyet yönetimi, Osmanlı devrinden 158.748.563 liralık kağıt para devralmıştı. 31 Ekim 1933 tarihinde 274.785 lira olan bu kaimeler, banknot çıkarmak tekeli Merkez Bankası'na verildiğinden, bu bankaya devredilerek, tedavülden kaldırılmıştır.⁵ İlk Merkez Bankası'nın kuruluş yasasındaki amacı, 1715 sayılı kanunun ikinci maddesinde belirtildiği üzere ülkenin ekonomik kalkınmasına yardım etmek olarak belirlenmiştir. Bu amacı gerçekleştirmek için bankaya;

-Reeskont oranını belirlemek ve para piyasasını ve tedavülünü düzenlemek,

-Hazine işlemleri yapmak,

-Hükümetle birlikte Türk parasının değerinin korunmasına yönelik tüm önlemleri almak görevleri verilmiştir.⁶

Gerek kurtuluş savaşında, gerekse Cumhuriyetin ilanından Merkez bankası kuruluncaya kadar geçen süre içinde ülkemizde yeni para tedavüle çıkarılmamıştır. Bununla beraber, tedavülde bulunan para miktarı değişiklikler göstermiştir. 1937 yılında Merkez Bankası ilk kez kendi adına 15.563.000.-TL tutarında beş liralık kağıt paralar çıkarmıştır. Böylece bir süre üç tür kağıt para tedavülde kalmıştır. Bunlar;

a. 31.12.1937 tarihindeki toplamı 203.462 TL olan Osmanlı Bankası banknotları

b. Merkez Bankası'nın devraldığı ve Osmanlı Devleti zamanında çıkarılan banknotlar

c. Merkez Bankası'nın kendi imzasıyla ve altın, döviz satın alma, reeskont işlemleri yapma karşılığı çıkardığı banknotlar.⁷

Merkez Bankası'nın kurulması ve faaliyete geçmesi ile ülkedeki ekonomik düzenin kendisini koruması kolaylaşmıştı. Bu sonucunda Osmanlı Bankası ve azınlıktaki para ve sermaye piyasalarının ulusal ekonomik çıkarlarımıza ters düşen uygulamalarına son verilmiş oldu.

 

1 M. Aysan, a.g.e., s.1013; Gülten Kazgan, Tazminattan XXI. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul 1999, s.63.

2 İ. Tekeli, S. İlkin, Uygulamaya Geçerken Türkiye'de Devletçiliğin Oluşumu, Ankara 1982, s.281.

3 Gülten Kazgan, a.g.e., s.63.

4 A. İnan, a.g.e., s.326; İ. Tekeli, S. İlkin, a.g.e., s.294.

5 Ö. Akgüç, a.g.e., s.166-167; İ. Tekeli, S. İlkin, a.g.e.; s.295, Yaşar Aksoy, a.g.e., si 17

6 İ. Tekeli, S. İlkin, a.g.e., s.294.

7 Gürgân Çelebican, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye'nin Ekonomik Gelişmesi, "Atatürk Döneminde Para ve Kredi Siyaseti ve Kurumlaşma Hareketi", Ankara SBF Basın Yayın Yüksek Okulu Yay., Ankara 1982, s.30-31.

Kaynak: Atatürk Döneminde Bankacılık Sistemine ve Gelişimine Genel Bir Bakış, Derya Bozoklu, ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 55, Cilt: XIX, Mart 2003