Atatürk Anıtı, İzmir (Cumhuriyet Meydanı)

YERİ: İzmir Cumhuriyet Meydanı

TARİHİ: 27 Temmuz 1932

SANATÇISI: Pietro CANONİCA

YAPTIRAN: Valilik ve Belediye (Valilik)

PROJELENDİRİLME BİÇİMİ: Sipariş (Valilik)

SEÇİCİ KURUL: Vali Kazım Dirik, Hulusi Alataş, Sezai Göker, Behçet Salih Uz (Bu üç kişi protokol anlaşmasından açılışa kadar olan dönemde görev yapan Belediye Başkanlarıdır.) Komisyonda yer alan diğer üyeler; Belediye Fen Heyeti Müdürü Necmettin Bey, Şehir Meclisi Üyesi Muhasebei Hususiye Mimarı Kemal Bey, İGSA Heykeltraş Muallimi İhsan Bey, belediyeden Tahsin Sermet, Dahiliye Vekili Şükıü Kaya, Fırka Müfettişi Zühtü, Cumhuriyet Halk Partisinden Hacim Muhiddin Beyler (Valilik).

MALİYETİ: Kaide yapımı için 40.000 TL.

               Heykel ve Rölyefler için 150.000 TL.,

               Meydan Düzenlemesi için 50.000 TL. olmak üzere toplam 240.000 TL. (Valilik).

               Anıt için 180.000 TL. (Eyice 1986:12).

YAPIMYERİ: İtalya / Roma (Anonim 1931 h:2).

ANIT

Malzeme: Heykel; bronz, Kaide; Koyu kırmızı renkli Afyonkarahisar mermeri.

Boyutlar: -

Yazıtlar : Ön Cephede bronz harflerle:

                                     ORDULAR

                    İLK HEDEFİNİZ AKDENİZDİR, İLERİ!

                   BAŞKUMANDAN GAZİ MUSTAFA KEMAL

                                   EYLÜL 1922

              Ön cephedeki rölyefin altında:

                                      BÜYÜK

                                 KURTARICIYA

                                    İZMİR'İN

                             MİNNET VE ŞÜKRANI

                             KURTULUŞ: 9 EYLÜL

                      YAPILMA TARİHİ: NİSAN 1932

               Sol Yan Cephe: MÜHENDİS

                                     LÜTFÜ - NİHAT

TARİHÇE: Anıt Cumhuriyet Meydanında yeralmaktadır. Valilik ve Belediyenin ortak kararı ile yaptırılmıştır. Bu anıt heykel, İzmir halkının ve vatanın, büyük kurtarıcı, Mustafa Kemal Atatürk'e minnet ve şükranlarını görsel olarak da ifade etmek isteğinin sonucudur (Anonim 1932 ş:1). Valilik kayıtlarına göre, ilk aşamada belediye tarafından yarışma açılmasına kara verilmiştir (Valilik). Dönemin basınında ise bu konuda şöyle bir habere rastlıyoruz:

"İzmir'de milli macadeleyi temsilen yapılacak tarihi abideler için beynelmilel şöhret kazanmış heykeltraşlar arasında bir müsabaka açılmasını Dahiliye Vekaletinin tesbit ettiği haber alınmıştır." (Anonim 1930 d: 1).

İzmir Atatürk Anıtının yapımı için yarışma açılması fikrinin Belediye ya da İçişleri Bakanlığı tarafından mı öngörüldüğünü eldeki bilgilerle kesinleştirebilmek olası değildir. Ancak, o tarihe kadar uygulanan anıtların hemen hemen hepsinin sipariş yoluyla gerçekleştirildiği ve çeşitli açılardan eleştirilere hedef olduğu gözönüne alınarak böyle bir önlem alınması önem taşımaktadır. Yukarıda alıntılanan yazının devamında böylesine bir eleştiri dikkati çekmektedir:

"Dahiliye Vekaletinin bu fikri gayet doğru ve musiptir. Çünkü bir müsabaka açmadan alelacele yaptırılan abidelerin hiç de güzel olmadığına Sinyar Kanonika'ya yaptırılarak Ankara ve İstanbul'a rekz edilen heykel ve abidelerden daha iyi ve kuvvetli misali olamaz." (Anonim 1930d:3).

Ancak bütün bunlara karşın daha sonra, yarışma açmanın kentin heykele kavuşması süresini uzatacağı düşüncesiyle, anıt İtalyan heykeltraş Canonica'ya sipariş edilmiştir. İzmir Belediyesi ile sanatçı arasındaki ilişkileri, İzmir'e yerleşmiş İtalyan uyruklu bir tüccar olan Isperco yürütmüştür (Valilik).

Anıtın yapımı işiyle ilgilenmek üzere bir komisyon oluşturulmuştur. Bu komisyonda yeralan kişilerin adları ve görevleri şöyledir; Vali Kazım Dirik, Hulusi Alataş, Sezai Göker, Behçet Salih Uz (Bu üç kişi protokol anlaşmasından açıhşa kadar olan dönemde görev yapan Belediye Başkanlarıdır). Belediye Fen Heyeti Müdürü Necmettin Bey, şehir meclisi azasından Muhasebe-i Hususiye Mimarı Kemal Bey, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Heykeltraş Muallimi İhsan Bey belediyeden Tahsin Sermet, Dahiliye Vekili Şükrü Kaya, Fırka Müfettişi Zühtü, Cumhuriyet Halk Partisi'inden Hacim Muhiddin Beyler. Komisyon Temmuz 1929'da yaptığı toplantıda anıtın taşıyacağı özellikleri saptamıştır. Buna göre Heykelin yüzü Akdenize dönük olacak, etrafında Kurtuluş Savaşını ve inkılabı canlandıran eserler bulunacaktır." (Valilik).

Heykelin taşıyacağı özellikler saptandıktan sonra komisyon üyesi ve projenin düzenlenmesinden sorumlu Tahsin Sermet Bey, Aralık 1929 tarihinde, Canonica'yla görüşmek ve anlaşmaya varmak üzere Roma'ya gitmiştir (Valilik). Sermet Bey'in sanatçı ile görüşmesi olumlu sonuçlanmış olmalı ki Mart 1930'da Canonica Heykelin maketi ile birlikte İzmir'e gelmiştir. Maket, dönemin İzmir Valisi Kazım Paşa ve Cumhuriyet Halk Partisi Müfettişi Zühtü Bey tarafından incelenmiştir.

Heykelin yapımı Roma'da gerçekleştirilmiştir. Yapımı sırasında, 1931 yılında, bir heyet tarafından heykelin, milli benliğimize uygun olup olmadığını incelenmiştir. Bu inceleme 20/21 Haziran tarihlerinde yapılmıştır. Heykel komisyonu olarak da nitelenen bu heyet Belediye Başmühendisi Necmettin, Şehir Meclisi üyesi Mimar Kemal Bey, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi heykel hocası İhsan Bey'lerden oluşmaktadır. İnceleme sonunda komisyon, kabartmaların bazı yerlerinde kimi değişiklikler yapılmasını uygun görmüştür. Bunun dışında genelolarak beğenilmiştir. Bu değişikliklerin ne olduğu hakkında bilgiye sahip değiliz (Anonim 1931h:2). Kaide Projesi Mimar Asım Kömürcü tarafından hazırlanmıştır (Valilik).

Anıtın açılış töreni 27 Temmuz 1932 Çarşamba günü, saat 18.00'de yapılmıştır. Törene Başbakan İsmet İnönü, Dışişleri Bakanı, Hacı Muhittin Bey, Belediye Başkanı Behçet Salih Us, basın mensupları, bakanlar, milletvekilleri, paşalar, askeri ve mülki erkan, adliye, konsolosluklar, okullar, parti teşkilatları, derneklerin temsilcileri, öğretmenler, mali ve iktisadi mussesat müdür ve mümessilleri, çevre şehir ve kasabalardan gelen heyetler katılmıştır. İsmet Paşa yaptığı konuşmanın ardından heykeli açmıştır. Daha sonra Belediye Başkanı Behçet Uz bir konuşma yapmıştır. Akşam Part tarafından 250 kişilik bir ziyafet verilmiştir. Halkevinde de "Ergenekon" sahnelenmiştir (Anonim 1932 j:6).

İzmir, Atlı Atatürk Anıtının açılışı dolayısıyla Belediye Başkanı Dr. Behçet Salih Bey, İzmir halkı adına, Atatürk'e saygı ve şükran ifade eden bir telgraf çekmiştir. Bu telgrafa karşılık Atatürk de İzmir halkına bir telgraf göndermiştir:

"Milli mücadele ve heyecanımızın timsali olan güzel İzmir'de heykelimin rekzi vesilesiyle muhterem İzmirlilerin hakkımda gösterdikleri kadirşinaslıktan ve asilane duygulardan pek müteheyyicim, Muhterem İzmirlilere teşekkürlerimin selam ve sevgilerimin iblağını rica ederim." 

TANIM: İki basamaklı bir kısım üzerine oturan dikdörtgen prizma şeklindeki kaidenin üzerinde heykel yeralır (Res.46). Bu anıtta Atatürk at üzerinde mareşal üniformasıyla betimlenmiştir. Sol eliyle atın dizginlerini tutmakta, sağ kolu yere paralelolarak ileri doğru uzanmış işaret parmağı ile Akdeniz'i göstermektedir. Bu duruş, Atatürk'ün "Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir ileri!" emrini verdiği anı simgelemektedir. Kaide kabartmalarında işlenen konulara da bakılarak bu anıtta Atatürk'ün savaş yöneten kumandan kimliği ile betimlendiği söylenebilir.

Kaidenin üç cephesinde, yan cephelerin yarısını, ön cepheyi tümüyle kaplayan Kurtuluş Savaşı ve zafer konulu bronz kabartma yer almaktadır.

Kaidenin sağ yan kısmında bulunan kabartma Kemalpaşa yolunda Belkahve Mevkiinden ordunun İzmir'e yürüyüşünü gösteriyor. Bu sahnede, başkumandan, Belkahve mevkiindeki asırlık çınar ağacı altındaki çeşmeden avuçlarıyla su içmekte ve dört asker bir topu iple dağın tepesine çıkarmaya çalışmaktadır. Bu kabartmada ayrıca silah yüklü bir kağnı ve uzaktan İzmir Körfezi görünmektedir (Valilik).

Ön yüzde, Kurtuluş Savaşı'na katılan kahraman kadın ve askerlerimiz betimlenmiştir. Ön düzlemde ayyıldızlı bayrağı taşıyan beli hançerli kahraman bir köylü kızı İzmir yolunda ilerlerken görülmektedir.

Kaidenin sol yanındaki kabartmada, Türk ordusunun İzmir'e girişinin halkta uyandırdığı sevinç betimlenmiştir. Kabartmanın ayrıntılarına bakıldığında İzmir halkı ve Askerlerin karşılaşmasının / kavuşmasının yarattığı sevincin başarıyla verildiği görülür. Tüfeğini havaya kaldırmış bir Türk askeri ve cepheden dönen oğluna sarılmış bir ihtiyar, savaştan dönen babalarını kucaklamaya koşan çocuklar, Asker oğlunu kavuşmanın sevinciyle kollarını havaya kaldırmış başı örtülü kadın bu ayrıntılardan bazılarıdır.

Kaynak: A A M Cumhuriyet Dönemi Anıt Heykelleri, Yrd. Doç. Dr. Kıvanç Osma, Ankara 2003. ISBN: 975-16-1678-6. Sayfa: 64-70