I

LATİFE UŞŞAKLI (Uşşaki)

(1900, İzmir - 1975, İstanbul)

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı eşidir. 29 Ocak 1923 - 5 Ağustos 1925 tarihleri arasında iki buçuk yıl boyunca Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk ile evli kalmıştır.

Latife Hanım 1900 yılında İzmir'de doğdu. İzmir’in tanınmış ailelerinden Uşakizade Muammer Bey’in kızıdır. İstanbul Arnavutköy Amerikan Kolejini bitirdi. Paris’te Sorbonne Üniversitesi’nde hukuk ve siyaset okudu. Londra’da dil öğrenimi gördü. Sakarya Savaşı’nın kazanılması üzerine, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın ordusuyla İzmir’e gireceğini hissederek, Türkiye’ye döndü.

Gazi Mustafa Kemal Paşa, Latife Hanım’ın daveti üzerine 13 Eylül 1922 günü Uşakizade Köşkü’ne gelmiştir. Eski belediye başkanlarından tüccar Uşakizade Muammer Bey’in kızı olduğunu, dört lisan bildiğini belirten Latife Hanım, Gazi’ye Sorbonne’daki tahsilini yarım bırakarak, İzmir’e girecek muzaffer orduyu beklediğini söylemiştir. Latife Hanım, Gazi’ye işgal altındaki İzmir’de yaşadıklarını ve başından geçenleri anlatmış ve Gazi’yi Göztepe’deki köşklerinde kalmaya davet etmiştir. Genç kadının Avrupa’daki eğitiminin, dürüst yaklaşımının ve samimiyetinin etkisi altında kaldı. Ama evinde kalma önerisini hemen kabul etmemiştir.

Latife Hanım, Gazi Mustafa Kemal Paşa’yı 20 gün köşklerinde ağırladı. Bu tanışmadan sonra haberleşmeleri devam etti. Bir süre sonra Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın annesi Zübeyde Hanım da, sağlık sorunları nedeniyle İzmir’e gittiğinde Karşıyaka’daki Uşakizade Köşkü’nde (günümüzün Latife Hanım Anı Evi) ağırlandı. Zübeyde Hanım’ın 14 Ocak 1923’te ölümü üzerine İzmir’e giden Gazi Mustafa Kemal Paşa ile Latife Hanım 29 Ocak 1923 tarihinde Muammer Bey’in Göztepe’deki evinde, sade bir nikâhla evlendiler. Bu, nikâhta kendileri de bulunduğu için dönemin âdetlerine uymayan bir törendi. Mareşal Fevzi Çakmak ve Kâzım Karabekir Paşalar Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın, İzmir Valisi Mustafa Abdülhalik Renda ile Başyaver Salih Bozok ise Latife Hanım’ın tanıkları idi.

Bu evlilikle Latife Hanım, modern ve medeni Türk kadınının simgesi olma görevini üstlendi. Yeni devletin başkenti Ankara’ya gelerek Çankaya’da ilk cumhurbaşkanlığı köşkü olarak kullanılan Kuleli Köşk (günümüzde Atatürk Müzesi olarak kullanılan bugünkü adıyla Eski Köşk)’te yaşadı. Eşinin isteği üzerine TBMM’deki oturumları izlemeye giden Latife Hanım, TBMM’ye giren ilk Türk kadını oldu. Pek çok yurt gezisinde eşine eşlik etti. 1925 yazında Çankaya Köşkü’nde yaşanan tatsız bir olaydan sonra Latife Hanım ve Gazi Mustafa Kemal Paşa boşandılar. Boşanma haberi, 5 Ağustos 1925 günü radyoda yayımlanan bir hükümet bildirisi ile duyuruldu.

Ölümüne kadar yurtdışında ve İstanbul'da yaşayan Latife Hanım, evliliği ve eşi hakkında konuşmayı ya da yazmayı kesinlikle kabul etmedi. 12 Temmuz 1975’te İstanbul’da hayatını kaybetti ve Edirnekapı Şehitliği’ndeki aile mezarlığına gömüldü.

II

Mustafa Kemal Atatürk'ün Latife Hanım'la Evlenmesi,

İzmir

29 Ocak 1923

29 Ocak 1923 günü, Gazi arkadaşlarını Uşakizade Köşkü’ne çay içmeye davet etmiş ve gelen misafirleri Gazi’nin çalışma odası olan köşkün başodasında ağırlanmıştı. Uşakizade Ailesi ise, nikâhtan haberli olarak, köşkün ikinci misafir odası olan karşı odada bulunuyorlardı. Latife Hanım’ın kardeşleri Rukiye ve Vecihe Hanım’lar misafirlere hizmet ederken, erkek kardeşi Ömer Bey de misafirleri kapıda karşılamıştı. Nikâh, girişin karşısında olan yemek salonunda saat 17.00’de kıyılmıştır. O anı Gazi’nin sınıf arkadaşı Asım Gündüz’den dinleyelim:

Harp oyunları bitmişti. Şehir adına, Komutanların şerefine büyük bir şölen verilmişti. Geç saatlere kadar süren şölen sonunda Mustafa Kemal Paşa beni bir kenara çekerek,

- “Asım, yarın Mareşal’le Kazım Karabekir Paşa’yı alarak saat onda bana çaya gelin, bekliyorum.” demişlerdi.

Ben de 29 Ocak 1923 sabahı Mareşal’i ve Kazım Karabekir Paşa’yı alarak otomobille köşke gittim. Kapıda Paşa ile Latife (Uşşaklı) Hanım bizi beraber karşılamışlardı.

Uzun süreden beri Nis’te bulunan Uşakizade Muammer Bey, eşi ve çocukları ile beraber İzmir’e dönmüş bulunuyordu. İzmir’in yeni Valisi Abdülhalik Renda Bey ile Kazım Paşa (Özalp) bizden daha önce gelmişlerdi. Latife Hanım da aramızda olduğu halde bir saat kadar solonda oturduk, konuştuk.

Fakat ortalıkta bir olağanüstü durum olduğu muhakkaktı. Eşimin beni uğurlarken, “Haydi hayırlı olsun” sözünü şimdi anlamaya başlamıştım. Acaba doğru muydu? Mustafa Kemal Paşa belki bizim hissettiklerimizi biliyordu. Fakat ağzından şimdiye kadar hiçbir şey öğrenememiştik, tabii soramazdık da. Bu sırada kapı açılmış, yaver Salih (Bozok) Bey,

- “Efendim, Müftü Rahmetullah Efendi geldi!.. dedi.

Gazi de:

- “Buyursunlar! Diyerek ayağa kaktı ve Müftüyü karşıladı. Biraz sonra gülümseyerek konuştu:

- “Eğer genç olsaydım bu töreni başka türlü yapmak isterdim. Latife Hanım'ı ata bindirir, ben de ata binip koşturur, kaçırıp alırdım. Ama şimdi bunu yapacak kadar genç olmadığımı anlıyorum. (Fevzi Paşa’ya dönerek) Paşam, siz benim, Abdülhalik (Renda) Bey de Latife Hanım'ın şahitliğini kabul buyurun da bizim mihri müeccel ve mihri muaccelleri tayin edip nikahımızı kıyıverin."

Mareşal birden bire şaşırmış: “Şey Paşam hiç haberimiz yoktu da bu karar ansızın oldu..” diye kekelemişti.

Bu konuşmalar olurken Latife Hanım salonu terk etmiş, Müftü efendinin gelişi üzerine de başına bir başörtü almıştı.

Nikahta Müftü Efendi uzun dualarla vakit geçirip duruyordu. Atatürk bir an bize dönerek:

- “İnşallah zaman olur, nikahı Vali Bey kıyar.” demişlerdi.

Ben bu konuşmanın Medeni nikaha karar vermesi anlamına geldiğini sonradan anlayabilmiştim.¹

1 ASIM GÜNDÜZ, General

Kaynak: Asım Gündüz, General, Hatıralarım, 1973. Sayfa: 236

Davetlilerden Naşit Hakkı Uluğ’un kaleminden nikâh törenini izleyelim:

Üç gün içinde Beyler Sokağı’nda bir terziye normal bir pantolon yaptırabilmiş, kılık ve kıyafetimi bir çay’a gidecek hale koyabilmiştim. Dört buçuğa doğru köşkte idim. Uşakizade Ailesi'nin hemen hemen bütün fertlerini orada görmüş oldum. Latife Hanım’ın büyükleri içeride bir salondaydılar. İki genç kız kardeşleri, erkek kardeşlerinden rahmetli Ömer misafirleri karşılayıp ağırlıyordu.

Köşkün üst kat sofasına kapısı açılan büyücek bir odaya, bir masa konmuş, iki tarafına koltuk ve sandalyeler dizilmişti.¹  Biraz sonra, İzmir kadısı odaya girdi. Onu Gazi, yanında hayat arkadaşı seçtiği insan takip etti. Mareşal Fevzi Paşa, Kazım Karabekir Paşa asker elbisesi ile odaya girip Gazi’nin tarafına geçtiler. İzmir Valisi Mustafa Abdülhalik Bey’i, Başyaver Salih Bey odaya davet etti, onlar da Latife Hanım’ın oturduğu tarafta yer aldılar.

Gazi, sivil lacivert kruvaze bir elbise giyinmişti, başında her zamanki gibi yassı, koyu renkli güzel bir astragan kalpak vardı. Latife Hanım da koyu renkli bir rop giymiş ve başını da ölçülü bir şekilde örtmüştü. Bu sade dekor içinde nikâh töreni başlıyordu. Fevzi ve Kazım Paşa’lar Gazi’nin, Abdülhalik ve Salih Bey’ler Latife Hanım’ın şahitleri idiler. Muammer Bey gözleri yaşarmış olarak pencerenin yanında yer almıştı, ailenin fertleri, Gazi’nin yanındaki çalışma arkadaşları ve biz koridoru dolduruyorduk.

Ses seda kesilmişti, Gazi’nin kadıya hitaben, biraz kısık ve ağırbaşlı sesi duyuldu:

-‘Efendi Hazretleri, biz, Latife Hanım’la evlenmeye karar verdik, lütfen gerekli işlemi yapar mısınız?’ Bu sözleri büyük dikkat içinde dinleyen kadı efendi, Latife Hanım’a döndü ve sordu:

-‘Hanımefendi, on dirhem gümüş mihri müeccel²  ve aranızda kararlaştırılan mihri muaccel³  ile hazır bulunanların önünde Gazi ile evlenmeyi kabul ediyor musunuz?’

-‘Kabul ettim’ cevabını alan kadı efendi, bu sefer de Gazi’ye dönerek aynı soruyu sordu, Gazi de:

-‘Kabul ettim’ deyince, hayatının en şerefli bir hizmetini başarı ile yaptığına sevinen kadı efendi, cübbesinin kollarını süratle sıvayarak ellerini göğe doğru kaldırdı, yeni evlilerin mutluluk ve sıhhatine ve bu evliliğin vatanımıza hayırlı olması için orada bulunanları duaya davet etti.

Duadan sonra, gözleri yaşaran Mareşal Fevzi Paşa’nın, Gazi’yi tebrik edişinde heyecanını hiç unutamam. Hayatında Gazi’nin bu kadar yakınında bulunmasına rağmen hiçbir samimiyet göstermemiş olan Mareşal, sevincinden Gazi’nin arkasını sıvazlıyor, onu kutluyor ve belki de bu evliliğin Gazi’nin fırtınalar ve şimşekler içindeki hayatını bir sakin evreye dönüşmesini ümit ediyordu.

Şu anda, Latife Hanımefendi’nin iki kız kardeşi, misafirlere elleriyle çaylar, şekerlemeler, fondanlar ikram ediyorlardı.”

1 Köşkün birinci katında bulunan yemek salonunda nikâh kıyılmıştır.

2 Boşanma halinde kadının hayatını 4 ay garantiye alacak şekilde damat tarafından nikâhta verilen tazminat.

3 Kızın babasına nikâhta damat tarafından peşin olarak verilecek başlık parası veya mal.

Kaynak: Oğuz Akay, Gazi Fikriye ile Neden Evlenmedi, Latife ile Neden Evlendi, Truva Yayınları, İstanbul 2005, s. 82-84.     

III

ATATÜRK ve LATİFE HANIM

Bu yazı ile sizlere sunduğum konunun dört özelliğine işaret etmek isterim. Birincisi, Atatürk’ün hayat hikâyesinde az işlenmiş bir konuyu ele almış olmam, ikincisi, rahmetli Lâtife Uşaklı Hanımefendi (1900-1975) ile konuşabilmiş tek gazeteci bulunmam, üçüncüsü anlatacaklarımın mühim kısmını, Lâtife Hanımefendi’nin sağlığında yayınlamış olmam ve dolayısiyle söyliyeceklerimin  tamamiyle hakikate uygun oluşunda tereddüt edilemiyeceği, dördüncüsü de 1950 yılında, bazı sebeplerden dolayı yazmamış olduklarımı açıklamamdır.

1950 yılında, “Zaman” isimli günlük bir gazetede türlü kaynak ve şahıslardan derlediğim bilgilerle Atatürk’e ait hatıralar yayınlıyordum. Bir gün gazetenin sahibi Feridun Dirimtekin, beni çağırdı ve Lâtife Hanım’a ait kısımları kesmemi, kendisinin telefon ederek çok ağır konuştuğunu sözlerine ilâve etti. Yazılarım büyük ilgi uyandırmıştı. Herhalde yazıların kesilmesini patron da istememiş olacak ki: “İstersen, kendisini ziyaret ederek müsaade al!” dedi.

Telefonla randevu almadan red ederse ikinci bir teşebbüs yapamam düşüncesiyle- Ayazpaşa’daki Villa Uşaklı’ nın kapısına dayandım. Büyük bir bahçe içinde, büyük bir köşktü. Kapıcı kulübesinde “Hanımefendi’yi görmek istiyorum, kendilerini ilgilendiren bir konu için geldim” dedim. Telefon edildi, fakat ziyaretimin sebebi ısrarla istendi. Ben de mecbur oldum, zaman gazetesinden geldiğimi söyledim. Kapıcının aldığı cevap müspet idi. Beni, köşkün salonuna kadar götürdü.Lâtife Hanım’ın, birçok gezilerde, Atatürk ile beraber resimlerini görmüştüm, fakat burada karşılaştığım hanımefendi, asla o değildi.

Atatürk’ten ayrılalı 28 yıl olmuştu. Bu 28 yıl, bu asil kadının üç mevsimini de kemirmişti. Artık ne ilkbahar ne yaz ne de sonbaharı kalmıştı. Bembeyaz karlı bir dağbaşı, dağların uçurumlarını andıran derin kırışıklarla dolu bir yüz.

-"Buyurunuz efendim."

Yer gösteriyor. Yanındaki uzun boylu birini :

-"Kardeşim İsmail, diye takdim ettikten sonra, nasıl kahve içeceğimi soruyor, zahmet olmasın diyorum fakat kabul etmiyor, kahveler geliyor ve içiliyor, işte o zaman bir gürleme, hırçın ve haykırış:"

-"Ne hakla benim hayatımı yazıyorsunuz? Kim veriyor bu hakkı size?" İrkiliyorum, şaşırıyorum.. Verecek cevap bulamıyorum.

Başımı kaldırıp yüzüne bakmaktan korkmaktayım.O anda nasıl geldiğini bilemediğim bir tepki ile konuşuyorum. Aklımda kalan şunlar:

-"Hanımefendi, diyorum, Atatürk’ten ayrıldığınızdan bu zamana kadar, O’na mensubiyetinizi bütün asaletinizle muhafaza ettiniz. Türk kadınlığı, sizin heykelinizi dikmelidir. Fakat Hanımefendi, Allah size uzun ömürler versin, siz ölür de ben yaşarsam, sizin aleyhinizde en ağır yazıyı ben yazacağım. Siz, Atatürk’ün en yakını oldunuz. Onun hakkında sizin bildiklerinizi kimse bilmiyor. Onları öbür dünyaya götürmeğe hakkınız yoktur. Atatürk kimsenin inhisarında değildir. O bizim, Türk milletinin, hatta bütün dünyanın sevgi ve saygısını toplamıştır. Onu bütün yönleri ile bilmeliyiz. Halbuki siz onları saklıyorsunuz."

Burada söyleyeceklerimi, onun, Lâtife Hanımefendi’nin sağlığında yazmam doğru olmazdı, şimdi anlatmaya çalışacağım. Hiddet ve şiddetle bir fırtına, bir bora gibi coşan, haykıran insan bu defa, karin bir sesle ve ağır kelimelerle mırıldanır gibi aynen şöyle dedi:

-"Vatan topraklarının hudutlarında, bu vatan için nöbet tutan Mehmetçiklerin vatan aşkı gibi aşkla, Atatürk halâ içimde alev alev yanıyor... Ve hiç beklenmeyen, hatta asla ihtimal verilmeyen bir değişiklikle, bu vakarlı, bu hayatın en muhteşem günlerini yaşamış kadın, hıçkırmaya, hıçkıra hıçkıra gözyaşları dökmeye başladı."

-"Seni sevdim oğlum dedi, samimisin... Yalnız sana bilmediğin şeyi söyleyeyim. Biz ayrılırken Mustafa Kemal, bana: “Lâtif, bana asker sözü ver! Müşterek hayatımıza dair, hiçbir gazeteci ile konuşmayacaksın.” dedi ve ben de asker sözü verdim." Artık cesaret bulmuştum, konuşabilirdim:

-"Hanımefendi, dedim, asker sözünü tuttunuz. Büyük insan, fani hayata veda etti. Siz bana değil, tarihe konuşacaksınız. Bu anlattıklarım, o vakit, benim için kolay olmamıştı. Biz, Atatürk’ün Altın Devri’ni yaşayanlar, Atatürk ile büyülenmiş gibi idik. Atatürk’ü yürür, konuşurken bile, Onu, meçhul ülkelerden gelmiş bir mitoloji kahramanı gibi görüyorduk... O Altın Devir’de, onun varlığından bize, bizden ona çağlayanlar gibi sevgi akardı. Lâtife Hanım'ın karşısına çıkmam da onun için yukarıda anlattığım kadar basit olmamıştı 1950 yılında... Müsaade ederseniz, Villa Uşaklı’ya girerken kapıldığım duyguları o zaman yazdığım yazıdan okuyacağım:

-“Bir mabede giriyorum. İfadesi güç, imkansız duygular çemberi içindeyim Bir mabede giriyorum, orada canlı bir tarih ile, abideleşmiş bir timsalle karşılaşacağımı biliyorum, fakat dua eder gibi nasıl konuşacağımı tahmin edemiyorum. Yıllar, uzun yıllar, bin bir hadise ile dolu yılların ardında kalmış bir sima ile karşılaşacağımı biliyorum fakat, heyecanım o kadar taşkın, duygularım o kadar madde aleminden ayrılmış ki...

Hayır diyorum hayır... Bütün dünya milletlerinin dehasında ittifak ettikleri Büyük Türk’ün ilk ve son eşi Latife, bir Sfenks gibi göçüp gitmemelidir, biz Atatürk’ün nesli, Onu vazifeye davet etmeliyiz, Onu tarihin karanlık kalmış sahifelerini aydınlatmaya davet etmeliyiz. Dehası ve iradesi, bir sır gibi izah edilmez bir muamma halinde kalsa da Atatürk’ün fani hayatı içindeki söz ve hareketlerinin bilinmesi, bunların tarihe mal edilmesini temin etmek, Atatürk’ün Altın Devri’ni yaşayanların gelecek nesillere karşı bir vazifesi ve mesuliyetidir. Bu düşünce ve bu duygularla yıllar ve uzun yıllarını ardında hatıralarıyla gömülü kalmak isteyen Sayın Latife Hanım'ın oturduğu Ayazpaşadaki Villa Uşşaklı'nın kapısına geldiğim vakit heyecanım son haddini bulmuştu. Buraya sanki sokaktan geçerek, vasıtalara binerek, yorularak, nefes alarak gelmemiştim. Burada sanki her gün herkesin, hepimizin konuştuğu kelimelerle konuşmayacaktım."

Evet, bir mabede girer gibi girmiş, uzun yılların uyuttuğu hatıraları uyandırmış, tam dört buçuk saat dua eder gibi konuşmuş ve Türk milleti, Türk kadınlığı adına gurur duyarak ayrılmıştım. Gurur duyuyordum, çünkü Lâtife Uşşaklı, aşkı, imanı ve feragati ile abideleşmiş bir varlıktı. Bir yabana yazarın “Taşarken İlâhlaşmıştı” diye tarif ettiği Atatürk’ün manevi varlığında Latife Uşşaklı bütün arzularını, gençliğin en ateşli çağını, Allah'ın insanoğlu için yarattığı her türlü nimeti Türk milletinin şiarına yakışır bir asaletle içine gömmüş, kalbinde saklamıştı.” Evet, tam kırkbir yıl önce Latife Hanım'ın huzurunda ben bu duygular içinde kıvranmıştım. Bir ara:

-"Hanımefendi, hatta, siz de Atatürk hakkında bir eser yazmalısınız," diyebildim. Lâtife Uşşaklı’nın yüzünde beliren derin bir ızdırabın yanında gözleri bir an alev gibi parlamış ve şu cevabı vermişti:

-"Yazmak mı? Yazmak... Yirmi yıl, dünya büyüklerinin hayat hikayelerini okudum. Bütün kahramanların, bütün inkılâpçıların, bütün hükümdarların hayatlarına dair her dilde kitap okudum (Lâtife Hanımefendi Latince dahil dört dil biliyordu) Evet, sayısız kitap okudum.. Heyhat... Okudukça, inceledikçe anladım ki imkânsız. Yazılamaz... Her büyük adamın hayat hikâyesini okudukça Atatürk daha çok büyüdü, yazılamaz, anlatılmaz bir varlık olduğuna inandım."

Lâtife Uşaklıgil anlatıyor...

-“İzmir’in işgali, bütün bir milleti bir kalp haline getirdiği, bütün bir milletin matem tuttuğu günler. Orada yaşayanlar, yarı ölü bir halde ve gözleri karanlık ufuklarda en küçük bir ümit ışığı göremiyor. Evlerin bacalarında baykuşlar ötüyor, on binlerce aile, evini barkını terk ederek kaçmış. Biz Uşşaklı ailesi de... Avrupa’ya, Nis’e... kaçıyorlar, çünkü diyor Lâtife Uşşaklı, her gün yeni bir hadise öldürücü olmaktan daha müthiş zehrini kalplerimize akıtıyor, Hava teneffüs edilmez olmuştu. Herşey, hatta her güzel şey manasını kaybetmişti. Bu uzun ızdıraplı günlerden sonra, sihirli bir rüzgar esiyor ve karanlık ufuklar ağarıyor, kuşlar tatlı nağmelerle ötmeğe başlıyor, ağaçlar, tarlalar yeşermeğe, insanlar nefes almaya başlıyor.”

Genç Lâtife, Nis’te bulundukları sırada her gün Kurtuluş Savaşı haberlerini takip ediyor.

Hayır diyorum hayır... Bütün dünya milletlerinin dehasında ittifak ettikleri Büyük Türk’ün ilk ve son eşi Latife, bir Sfenks gibi göçüp gitmemelidir, biz Atatürk’ün nesli, Onu vazifeye davet etmeliyiz, Onu tarihin karanlık kalmış sahifelerini aydınlatmaya davet etmeliyiz. Dehası ve iradesi, bir sır gibi izah edilmez bir muamma halinde kalsa da Atatürk’ün fani hayatı içindeki söz ve hareketlerinin bilinmesi, bunların tarihe mal edilmesini temin etmek, Atatürk’ün Altın Devri’ni yaşayanların gelecek nesillere karşı bir vazifesi ve mesuliyetidir. Bu düşünce ve bu duygularla yıllar ve uzun yıllarını ardında hatıralarıyla gömülü kalmak isteyen Sayın Latife Hanım'ın oturduğu Ayazpaşadaki Villa Uşşaklı'nın kapısına geldiğim vakit heyecanım son haddini bulmuştu. Buraya sanki sokaktan geçerek, vasıtalara binerek, yorularak, nefes alarak gelmemiştim. Burada sanki her gün herkesin, hepimizin konuştuğu kelimelerle konuşmayacaktım."

Evet, bir mabede girer gibi girmiş, uzun yılların uyuttuğu hatıraları uyandırmış, tam dört buçuk saat dua eder gibi konuşmuş ve Türk milleti, Türk kadınlığı adına gurur duyarak ayrılmıştım. Gurur duyuyordum, çünkü Lâtife Uşşaklı, aşkı, imanı ve feragati ile abideleşmiş bir varlıktı. Bir yabana yazarın “Taşarken İlâhlaşmıştı” diye tarif ettiği Atatürk’ün manevi varlığında Latife Uşşaklı bütün arzularını, gençliğin en ateşli çağını, Allah'ın insanoğlu için yarattığı her türlü nimeti Türk milletinin şiarına yakışır bir asaletle içine gömmüş, kalbinde saklamıştı.” Evet, tam kırkbir yıl önce Latife Hanım'ın huzurunda ben bu duygular içinde kıvranmıştım. Bir ara:

-"Hanımefendi, hatta, siz de Atatürk hakkında bir eser yazmalısınız," diyebildim. Lâtife Uşşaklı’nın yüzünde beliren derin bir ızdırabın yanında gözleri bir an alev gibi parlamış ve şu cevabı vermişti:

-"Yazmak mı? Yazmak... Yirmi yıl, dünya büyüklerinin hayat hikayelerini okudum. Bütün kahramanların, bütün inkılâpçıların, bütün hükümdarların hayatlarına dair her dilde kitap okudum (Lâtife Hanımefendi Latince dahil dört dil biliyordu) Evet, sayısız kitap okudum.. Heyhat... Okudukça, inceledikçe anladım ki imkânsız. Yazılamaz... Her büyük adamın hayat hikâyesini okudukça Atatürk daha çok büyüdü, yazılamaz, anlatılmaz bir varlık olduğuna inandım."

Lâtife Uşaklıgil anlatıyor...

-“İzmir’in işgali, bütün bir milleti bir kalp haline getirdiği, bütün bir milletin matem tuttuğu günler. Orada yaşayanlar, yarı ölü bir halde ve gözleri karanlık ufuklarda en küçük bir ümit ışığı göremiyor. Evlerin bacalarında baykuşlar ötüyor, on binlerce aile, evini barkını terk ederek kaçmış. Biz Uşşaklı ailesi de... Avrupa’ya, Nis’e... kaçıyorlar, çünkü diyor Lâtife Uşşaklı, her gün yeni bir hadise öldürücü olmaktan daha müthiş zehrini kalplerimize akıtıyor, Hava teneffüs edilmez olmuştu. Herşey, hatta her güzel şey manasını kaybetmişti. Bu uzun ızdıraplı günlerden sonra, sihirli bir rüzgar esiyor ve karanlık ufuklar ağarıyor, kuşlar tatlı nağmelerle ötmeğe başlıyor, ağaçlar, tarlalar yeşermeğe, insanlar nefes almaya başlıyor.”

Genç Lâtife, Nis’te bulundukları sırada her gün Kurtuluş Savaşı haberlerini takip ediyor.

Bir gece bir rüya görüyor, babası ve annesine İzmir’in kurtarılacağını, rüyasına dayanarak müjdeliyor ve savaş devam ederken, anne ve babasının bütün ısrarlarına rağmen tek başına İzmir’e geliyor, Türk ordusunun gireceği günü bekliyor. Lâtife Uşaklıgil’in rüyası tahakkuk ediyor ve fakat görmediği başka bir rüya âleminin içinde buluyor kendisini... Lâtife Uşaklıgil, Büyük Kurtarıcı’yı İzmir’de bulunacağı müddet zarfında misafir kalması için babasının köşküne davet ediyor. Köşk çok müsaittir. Başkomutan, herkesin bir defa görebilmek için canını fedaya hazır olduğu bu tarifi yapılmaz yüzbinlerin coşku içinde kendilerini kaybettikleri günlerde, Göztepe’ye, Uşşaklı köşküne maiyeti ile birlikte geliyor. Köşkte yalnız küçük Lâtife ve büyük annesi bulunuyor. Muammer Bey, Lâtife'nin hemşireleri bu sırada Avrupa’dadırlar. Lâtife bu gelişe inanamıyor ve Mustafa Kemal’in ayaklarına kapanıyor.

-"Paşa, Paşam..." Muzaffer Başkomutan onu kaldırıyor, yanaklarını okşuyor, ruhları titreten, ürperten bakışlarıyla onu süzüyor ve gözgöze geliyorlar. Lâtife’nin bakışlarında sonsuz bir saadet gözle görülür gibi canlı... Ve muzaffer komutan, yarattığı saadeti o gözlerde görmektedir, bunu gördüğü için de belki kendisi de hayatının mesut anlarından birini yaşamaktadır. Bu karşılaşma anında Atatürk’le beraber bulunan yaveri Salih Bozok, sonra, bir anısında şöyle anlatır:

-“Lâtife, Mustafa Kemal’i o kadar büyük bir sevinç ve candan karşıladı ki, şimdi bazı teferruatını hatırladıkça, mütehassis olmaktan kendimi alamıyorum. Hiçbir hareket göz önünden kaçmayan Atatürk de, Lâtife Hanım’ın bu samimi haline kayıtsız kalamadı.”

İzmir’in büyük bir kısmını silip süpüren o meşhur yangın, Mustafa Kemal’in köşkte misafir bulunduğu zaman devam ediyordu. Şehri terk ederek kaçan düşman son ihaneti bu yangını çıkarmakla yapmıştı. Mustafa Kemal, köşkün taraçasından bu yangını seyrederken Küçük Latife de yanındadır. Soruyor:

-"Bu yangın yerinde size ait emlâk var mıdır?"

-"Emlâkimizin mühim kısmı yanan sahadadır Paşam... Fakat ne beis var? İsterse hepsi yansın. Yeter ki siz sağ olun. Bu mesut günleri gören insanlar için malın ne kıymeti olur. Memleket kurtuldu ya... Yeniden daha mükemmel olarak yapacağız..."

Gazi gözlerini alevlerden ayırmadan mırıldanıyor:

-"Evet, yansın yıkılsın... Hepsinin telâfisi mümkündür." Lâtife Uşşaklı, artık, geçmiş hatıralarını, yeniden yaşıyordu, yaşadığı günleri görüyor gibi idi. Konudan konuya geçiyordu, ben hiçbir şey soramıyordum.

-"Emil Ludwig, çok iyi dostumdu. Nis’te, yanyana evlerde oturuyorduk. Zengin kütüphanesi vardı, çok faydalanırdım. Hayatımı bütün ayrıntıları ile bilirdi, çünkü sohbetlerde sorar ben de anlatırdım. Hayatımı yazmak istedi, müsaade etmedim. Ama o istediğini yazabilirdi, çünkü, dediğim gibi herşeyi biliyordu. Birgün bana:

-"Yazmayacağım dedi, senin gözyaşlariyle yıkanmış hatıralarına hürmet edeceğim ve yazmayacağım." Ve yazmadı. Lâtife Hanım bir süre sustu ve sonra şahsım için de bana aynen şöyle dedi:

-"Beni ilk defa siz konuşturdunuz.. Bunun şerefi size aittir. Ben, Atatürk’ü gördüğüm dakikadan itibaren hatıralarımı tuttum. Amerika’dan bir müessese istedi, vermedim."

Bu abide kadın, bir bahsi bitirince dalıyor, yeni bir konuya geçiyordu. Bir aralık:

-"Benden sormak istediğiniz bir şey varsa sorunuz, yalnız bir soruya cevap vermeyeceğim, O da niçin boşandığımızdır. Bunu babam da sormadı, sorsaydı cevap alamayacaktı."

Türk kadınlığının bir sembolü olarak gördüğüm ve bu gün de buna inandığım, Lâtife Hanımefendi’ye herhangi bir soru sormaya kendimde cesaret bulamadım:

-"Hanımefendi, dedim, ben sadece bizi dinlemek istiyorum..." Gülümseyerek:

-"Atatürk’ün şahsiyetini belirtmesi, tabii, bir cephesini belirtmesi bakımından bir hadisesini anlatayım. Evli bulunduğum sırada İzmir’de idik. Doktorların tavsiyesi ile çok asude bir hayat geçirmesi icab ediyordu. İstirahat tavsiye etmişlerdi. İçki de içmemesini söylemişlerdi. Bu tavsiyelere ancak birkaç gün riayet edebildi. Bir türlü uyku uyuyamadığı bir gece saat ikide:"

-"Ben şimdi atlı tramvaya binmek istiyorum", dedi. O saatte tramvay bulunmasının imkânsız olduğunu söyledim. İstirahat etmesini rica ettim:

-"Vaktin geç olduğunu söylüyorsun, ben de biliyorum, ben de bundan istifade ederek tramvaya binmek istiyorum" dedi. Yaverleri uyandırdım, telefonlar edildi. Saat üçe doğru istenen tramvay hazırlanmıştı. Yaverleri de yanına aldı hep beraber tramvayın bulunduğu yere gelerek tramvaya bindik. İhtiyar bir sürücü idi. Kamçıyı atlara şaklatıyor ve sürmeye çalışıyordu. Atatürk, sürücüye:

-"Sen atları hep kamçı ile mi idare edersin?" diye sordu.

-"Tabii Paşam, kamçısız idare edilir mi?"

-"Neden idare edilmesin?"

-"Biz görmedik."

-"Sen şu yerini bana ver de nasıl idare edilir göstereyim."

Atatürk, sürücünün yerine geçti, dizginleri eline aldı, kamçıyı havada şaklatarak, deh, deh diye seslenip sürmeye başladı. Dizginleri de durmadan sallıyor ve tramvay gidiyordu. Sürücüye sordu:

-"Nasıl sürebiliyor muyum?"

-"Benden daha güzel idare ediyorsunuz Paşam.."

-"Ben de senin gibi bir idareciyim. Ben de yüzbinlerce insanı idare ettim, onları ölüme giden yola sevk ettim. Ama hiçbirisine kamçı kullanmadım. Kamçısız idare ettim." Ben söze karıştım:

-"Ben de biletçi olsam Paşam", dedim. Bana döndü, elini havaya kaldırıp avucunu havada çevirip ceketinin cebine sokar gibi yaparak:

-"Bilet kes ama paraları, cebine atma" dedi. Sonra:

-"Görüyorsun kamçısız idare ediyorum, beni fazla konuşturma!"

Lâtife Hanımefendi bu olayın mucip sebebini de anlattı, fakat:

-"Bunları yazmayın, herkes, bu fıkra ile Atatürk’ün kamçılı idare istemediği manasını çıkarır, öbür sebep varsın bilinmesin." Elbette bilinmesin olmaz; fakat o zaman Lâtife Hanımefendi böyle istemişlerdi, ben de yazmamıştım.

Şimdi, Atatürk’ün gece yarısı tramvaya binmek isteyişinin ve binmesinin sebebini gene Lâtife Hanım’dan dinleyelim :

-"Tramvaya binildikten sonra eve dönüldü ve uyundu. Doğrusu, ben merak içinde idim. Bunun mutlaka bir sebebi olmalıydı. Atatürk böyle manasız bir harekette bulunmazdı. Merak ediyordum, fakat soramıyordum." Birkaç gün geçmişti, yüzüme manalı, manalı bakarak:

-"Anlıyorum, dedi halâ o geceyi merak ediyorsun ve ne idi o delice hareket diyorsun."

-"Estağfırullah, neden delice olsun?"

-"Yok, görünüşü delice idi ama, başka çarem yoktu. Maiyetimden biri, o gece bizimle gelenlerden biri, kamçılı idareye benzeyen hareketle menfaatlenmişti. Meseleyi öğrendim ve çok üzüldüm. Bana ve memlekete büyük hizmetleri vardı. Hem onu feda etmek hem de benim adamlarımdan birinin böyle hareket etmiş olmasının duyulması çok fena olurdu, ama ona da bir ders vermek icabederdi. Yüzüne de vurmak istemedim. O takdirde onu uzaklaştırmak icabedecek, gene şayi olacaktı. İşte o adama bir ders vermek için bu hareketi yaptım. İstedim ki, benim bildiğimi anlasın ve kendisine ders olsun!." Kalbi vefa oldu büyük insan, her kötülüğü iyilikle onarmak için kendi huzur ve rahatını her zaman feda etmiştir.

Gene ilk defa duyacağınız bir olay... Büyük Türk kadını anlatıyor:

-"Çokça dışarılara çıkmıyordum ama, bazı ziyaretler yapmakta idim. Neden sonra fark ettim, bir sivil memur beni daima takip etmektedir. Bir yağmurlu gündü, artık tanımaya başladığım bu memur, beni köşkün kapısına kadar takip etmişti. Çokça yağmur yağıyordu." Memura işaretle çağırdım ve:

-"Evlâdım, artık, seni tanıdım, beni takip ediyorsun, çok ıslandın kulübeye gir de kurulan, dedim, köşke girdikten sonra aklıma geldi. Atatürk Dolmabahçe Sarayı’nda idi." Telefonla aradım ve şöyle dedim :

-“Paşam, benden bir suikast mi bekleniyor ki, polis beni takip ediyor”. Konuştuk. Yarım saat geçmemişti. Orada imiş, Şükrü Kaya geldi. Atatürk göndermiş, benden özür dileniyordu.

Şükrü Kaya şöyle dedi : “Atatürk’ü bu derece hiddetli hiçbir defa görmedim. Çok ağır konuştu. Size kim emir verdi benim karımı takip edin diye, bu ne rezalettir... İlk karşılaştığım zaman son derece asık, buruk bir yüzle karşılayan Lâtife Hanım, şimdi anılarını anlatırken, yüzünde neşe ve saadetin verdiği tatlı ürperti ile titreşiyordu. Bu hala içinde alev-alev tutuşmakta olan ve çok uzun yıllar geçtiği halde asla küllenmeyen ebedi aşkından mı geliyordu? Bundan şüphe yoktur, çünkü ben Villa Uşşaklı’dan ayrılırken sokağa kadar uğurlamak nezaketini gösteren kardeşi İsmail Bey, mırıldanarak şöyle demişti:

-“Lâtife ayrıldıktan sonra babamla annemle olsun onbeş dakika konuşmadı, kabuğuna çekildi, sizinle tam dörtbuçuk saat konuştu.”

Evet, buruk karşılaştığım Mustafa Kemal’in deyimi ile Lâtif, şimdi şakır gibi idi. Bana hatıra olarak GAZİ yazılı sigara veriyor, konudan konuya geçerek konuşuyordu.

-"Bir Konya seyahatinde idik. Mevsim kıştı. Mustafa Kemal Ordu Evinde bir toplantıda bulunacaktı. Ben, misafir kaldığımız evde yemekten sonra yatak odasına geçmiş, hani harıl yanan sobanın karşısında koltuğa gömülmüş, ayaklanma da bir battaniye örtmüştüm. Uyumuşum. Uyandığım zaman ne gördüm tahmin edemezsiniz. Mustafa Kemal beni koltukta uyur görünce uyandırmaya kıyamamış olacak, yataktan bir yastık alarak ayak ucuma koymuş, yorganı da alıp üstüne çekmiş, halı üzerinde uyuyor. Yerimden fırlamak istedim, fakat bu sefer ben kendilerini uyandırmamak için kımıldanmadım. Mustafa Kemal ile Lâtife Uşşaklı arasında bağlar karşılıklı idi.. Konya gecesi olayından daha canlı belgelere sahip bulunuyoruz. "Mustafa Kemal’in İzmir’de bulunduğu müddet zarfında geçen olaylar, Lâtife Hanımefendi’nin Ankara’ya yazdığı mektuplar, en nihayet ömürboyu Atatürk’ten ayrılmayan ve Ata’nın ölümünde “Onsuz yaşanmaz” diye kurşunu kalbine sıkan Salih Bozok’un yazdıkları..

İşte 25.10.1922 tarihli “Lâtif”ten imzalı mektup:

“Mukaddes Paşam,

Pek mesut dakikalar yaşadım. Şimdi de derin bir teessürün altında ezilmekteyim. Burada bırakmış olduğunuz şeref, bütün âlemin saadet kalesidir. Fakat yalnız bendenizin olan çok kıymetli ve ebedi bir şeyi daha vardır. 0 da canlı hatıramzdır. Yoksa, bu kadar debdebe, bu kadar haşmet ve bilhassa samimiyetten sonra yalnız nasıl yaşıyabilirim? Görüyorum ki bütün hissiyatımla zatı devletlerinizi takip etmekteyim. Yegane emelim, münciye (kurtarıcıya) hizmettir. Birçok defalar, ufak bir vazife istirham etmiştim. Muvafakat buyurulmadı. Bazan dalıyorum, saatlerce gözlerim kapalı düşünüyorum. Bu rüyadan uyanışımda: “Ta Rab, ne eksilirdi deryayı izzetinden" diye gözyaşları döküyorum. Belki: “Beni yirmi gün görmekle bu kız benden ne istiyor? ve bu hakkı ona kim vermiştir. “ diye hiddetlenirsiniz. Bu zavallı kızcağız, şimdiye kadar hayatın birçok acı sahifelerini okumuş, hiç kimseye raptıkalp etmemiştir. Nazarımda hiçbir şeyin ehemmiyeti olmamıştır. Fakat, ilk görüşte, dünyanın en büyük dahisi kendisi için saklanmış olan sadakat, hürmet, samimiyet almak tenezzülünde bulunmuştur. Hayatımın son dakikasına kadar mesut veya bedbaht edileyim. Fiilen olmasa, hayalen daima beraber yaşayacağım. Madem ki bütün saadetimi, £atı Devletinizin hizmetinde buluyorum. Yegâne arzum ne suretle olursa olsun sadakatimin yanınızda bir silâh olmasıdır. Esasen zatı Devletlerinizi bu kadar temiz ve her türlü menfaat-i şahsiyeden vareste olarak seven kaç kişi vardır?”

Latif

Tabiîdir ki, Lâtife Uşaklıgil’in böylesine bir mektup yazabilmesi için, kendisine cesaret veren sebepler vardı. Ne hazin bir tecellidir ki, Lâtife Uşaklıgil’in “hayatının son dakikasına kadar -Mesut veya bedbaht edileyim müciyi takipten hali kalmıyacağım” dileği tahakkuk etti. Felek bu yılları daha mesut geçirebilirdi, fakat “bahtsız” geçirdi. Yalnız bu “bahtsı,” kelimesi Lâtife Hanım için lügat manasını kaybetmiştir, çünkü o ızdırapla yoğrulmuş yıllarında Mukaddes Paşa’sının mukakker hatıralariyle hayatın bütün ızdırabını, zehiri panzehir yaparak yudum yudum içti.Lâtife Uşaklıgil’in, son nefesine kadar bu duygular içinde yaşamış olduğuna şüphe etmemek lâzımdır. 1950 yılında birçok hâtıralarını anlattıktan sonra bana söyledikleri şunlar olmuştu:

-“Atatürk, Türk Milleti’nin sembolüdür, Türk Gençliği Onu daima sevmelidir. Siz yazarlar O’na her zaman sevgi haleleri örmelisiniz. 0 buna layıktır ve O’nun buna ihtiyacı vardır. Milletini nasıl sevdiğini, Gençliğe nasıl inandığını bilemezsiniz. En büyük arzum, Türk çocuklarını etrafıma toplayıp Ondan bahsetmektir. 0‘nun milletine, memleketine karşı her zaman şahit olduğum sevgisini konferanslarla anlatmak istiyorum. Bunu yapacağım. Haftanın muayyen günlerinde Türk Gençliği’ne bunları anlatabilmek benim son arzumdur."

Aşağıda 1923 - 1925 tarihleri arasında Lâtife Hanım’la ilgili olarak basında yer almış - belgesel değer taşıyan - haber ve yazılardan bir bölüm sunuyoruz:

İzmir’de pek kutlu bir evlenme: Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin Uşşakizade Muammer Bey’in kızları Lâtife Hanımefendi ile evlenme merasimleri yapılmıştır. Ankara’dan ve İzmir’den büyük bir memnuniyetle aldığımız bilgiye göre Gazi Mustafa Kemal paşa Hazretlerinin Uşakizade Muammer Bey’in kızları ile evlenme merasimi yapılmıştır. Paşa Hazretleri bu evlenme ile rahmetli annelerinin son arzusunu yerine getirmişlerdir. Paşa Hazretlerinin bir yuva kurması  rahmetli için en büyük bir emel hükmünde idi. İzmir’e yaptığı bu seyahatin bir sebebi de müstakbel gelinini görmek arzusu idi. Millete yetiştirdiği pek yüksek meziyetli evlâdı için olağanüstü  bir ana sevgisi besleyen ve pek hassas olan rahmetli, müstakbel gelinini evvela tanımadan severek yuvanın bir an evvel kurulmasında ısrar etmiş, sonra İzmir’de görünce büyük bir muhabbetle bağlanmıştı. Lâtife Hanımefendi pek müstesna meziyetlere sahiptir. Avrupa’nın her tarafını gezmiş, görmüş anlıyarak tanımıştır. Fransız, İngiliz, Alman dillerini gayet iyi bilmektedir. Musikide de büyük bilgisi vardır. Türkçeyi pek iyi yazar. Uşşakizade Halid Ziya Beyefendi Türkçeleriyle iyice meşgul olmuş ve Lâtife Hanımefendi’de yazı hususunda büyük bir istidat görmüştür. Lâtife Hanımefendi’yi tanıyanlar, zekâsı, azim ve iradesi hakkında tek takdirkar lisan kullanmakta, pek ateşli bir vatanperver olduğunu söylemektedirler. Bütün millet, Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin bu vasıfları haiz bir hayat arkadaşı seçerek yuva kurmalarını sevinçle karşılayacak ve bu evlenmenin uğurlu olmasını can ve gönülden temenni edecektir.

Gazetemiz de gerek Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine ve gerek Lâtife Hanımefendi’ye pek samimi tebriklerini arzeder. Vakit Gazetesi, 30 Ocak 1923

15 Mart 1923 Adana Türk Ocağı Hatıra defterinden: Bu zengin topraklara, böyle münevver gençlere malik olan Türk Adana’nın Ocağı daima tütsün. 15 Mart 39

                                                         Lâtife Mustafa Kemal 16 Mart 1923 tarihinde Lâtife Hanım Atatürk’ün Konya gezisinde Türk Ocağını ziyaretinde, Halkevi şeref defterine şu satırları yazdı:

“Konya ‘nın güzide gençlerine. Sainizle, azminizle herbiriniz vatanın ufuklarında birer hursid-i tabsar olursunuz. Ancak elinizi hırs ve menfaat şaibesinden çok dikkatle esirgeyiniz..”

Lâtife Mustafa Kemal

Büyük Gazi’nin muhterem refikaları Lâtife Hanımefendi dün (1 Mart 1923) Büyük Millet Meclisi’nin esna-yı müzakeresinde hazır bulunmaları hiç şüphesiz ki Türk kadınlığının pek yüksek muvaffakiyetini fîlen teyit eden bir adım oldu. Çünkü Lâtife Hanımefendi, Büyük Millet Meclisi müzakeratında bulunan ilk Türk kadını olmuşlardır.Dün saat bir buçuğa doğru Paşa Hazretlerinin refakat zabiti Mahmut Bey’le Meclise gelen Lâtife Hanımefendi, Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendinin imzaladıkları duhuliye varakası (giriş kartı) ile Meclis’e girmişler ve herkesin hürmetleri arasında yukarıya çıkarak süferanın (elçilerin) bulunduğu yerde Meclis müzekeratını dinlemişlerdir.

Paşa Hazretlerinin nutuklarından sonra Lâtife Hanımefendi Riyaset salonuna gelmişler ve mebuslarımızla sefaret erkân tarafından karşılanarak her biriyle uzun uzadıya görüşmüşlerdir.Mustafa Kemal Paşa Hazretleri refika-i muhteremelerini henüz kendisiyle tanışmamış olan zevata takdim etmişlerdir. Bu tanışma ve bu musahabe (söyleşi) herkeste pek derin ihtisasat bırakmıştır. Lâtife Hanımefendi de Büyük Millet Meclisi’ni ziyaretten mütevellit memnuniyet ve ihtisasatından (izlenimlerinden) müteaddit defalar bahsetmişlerdir.

Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 2.4.1923

Ankara 28 Haziran 1923 - Gazi Paşa Hazretlerini refikaları İzmir mebus intihabında kendilerine rey verilmesinden dolayı İzmir Belediye Riyaseti ile Müdafaa-i Hukuk Heyet-i Merkeziyesi’ne âtideki telgrafı keşide etmişlerdir!

“İzmir’in mebus ihtihabında muhterem hemşehrilerimin bana rey vermiş olmasından büyük manasını fahri mahsusla telakki ettim. Bu kıymetli teveccühün bir İzmirli olarak değil, bir Türk kadını olarak heyecanla ve şükranla mukabele eder, yüksek İzmir halkını selamlarım."

Lâtife Mustafa Kemal

Ankara, 8 Temmuz 1923

Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin refıka-i muhteremleri Lâtife Hanım, mebus intihabında kendilerine 39 rey veren Konyalılara beyan-ı teşekkürü mütazaman olarak Konya Belediye Riyasetine âtideki telgrafı keşide etmişlerdir:

“Muhterem Konya halkının mebus intihabatı sırasında bana da 39 rey vermek suretiyle hakkımda gösterdikleri teveccüh ve itimada bilhassa, bunun şahsımdan ziyade Türk kadınlığına müteveccih âli bir temayül ve takdir olması ciheti ile arz-ı şükran eylerim. Aziz halkımızın takdirkar enzarı karşısında Türk kadınlığı uhdesine terettüp eden vazife-i milliye ve medeniyesini hüsn-ü ifa için daha çok kuvvet ve cüret iktisap etmektedir. Muhterem Konyalılara derin hürmet hislerimi takdim ederim efendim.

IV

LÂTİFE HANIMEFENDÎ’NİN MÜHİM BİR NUTKU

“Türk vatanının necatı, Türk vatandaşlarının çelikten yekpare bir medeniyet kitlesi teşkil etmeleriyle kaimdir.” Ankara, 1 (A.A.)

Türk Ocakları Kongresi dün aktettiği son içtimaında murahhasların mensup oldukları ocaklar hakkındaki izahatı dinlemiştir. Bu meyanda Kars Ocağı’nı temsil buyuran Lâtife Gazi Mustafa Kemal Hanımefendi Hazretleri sürekli ve samimi alkışlar arasında âtideki nutku irad etmişlerdir.

“Aziz arkadaşlarım, yüksek kongrenizde Kars Türk Ocağı’nın murahhası bulunuyorum. Esasen Türk Ocağı’nın samimi bir ferdi olmakla ve bugün mahim bir merkezimizi temsil etmekle müftehirim, mübahiyim. Heyet-i aliyyenizin geçen içtimalarında muhterem reisleri lisanıyla acizlerine gösterdiği hüsn-ü kabulün müteşekkir ve minnettan olduğumu bu vesileyle arzederim. Arkadaşlar, bizzat tanıdığım ve kıymetli hatırasını derin hissiyat ile tahattur ettiğim Kars Ocağı ‘nızın bana tevdi ettiği vazifeyi ifa ederken muhterem heyetinize oradaki arkadaşlarımızın selâmlarını, muhabbetlerini kemal-i hürmetle iblağ etmek isterim. Bu selâm ve muhabbetin mütahassir kalplerin samimi sünuhatı olduğunu takdir buyurursunuz (alkışlar). Arkadaşlar, Kars’ta Ocağınızın geçen seneki faaliyeti hakkında izahat verebilmek için büyük kongreden müsaade isterim. Kars’ta ocağımız ilk defa 15 Eylül 7923’da teşekkül etti. Ocağımızın teşekkülü Kars muhitinde millî ve içtimaî hayatında ilk adımını atmak gibi bir tesir göstermiştir. Bu tesir ile Kars Ocağı’nın haklı bir iftihar hissetmekte olduğunu ifadeye müsaraat ederim.”

Hanımefendi Hazretleri bilâhare Ocağın aza miktar ve sınıflara göre taksimi hakkında malûmat ita etmişler, Ocağın haber sahasında yaptığı hidematı, Hilâl-i Ahmer’e fakir mektep çocuklarına, pasinler hareket zedegânına, Ayındır muhacirlerine nakden gösterilen muaveneti, Ocağı temsil faaliyetlerini izah ettikten sonra nutuklarına şu suretle devam buyurmuşlardır:

“Bu meyanda ocağımızın vücudu müttehit bir kitleden ibaret iken uzun senelerin tesir-i meş’umuyla millet arasında nifakcuyane bir vaziyet ihdasına sebep olan meshep ve tarz-ı telâkki cereyanlarını ortadan kaldırmak için bilhassa daimi surette mesai sarfetmiş ve bunun müsmir netayidni görmekte bulunmuştur. Bu münasebetle feyyaz ve velud Türk neslinin evlâtları arasında ağyarın başlıca medar-ı teşeddüt ve nifak olarak nasb-ı nazar ettiği mezhep ve tarz-ı telâkki farkları aleyhine bütün ocaklarımızın yekvücut olarak azim ve metanetle mücadele etmeleri lüzumunu yüksek kongrenin nazarı dikkatine arz etmeyi vazifemden addederim, (şiddetli alkışlar).

Ocağın binasızlıktan dolayı maruz kaldığı müşkülâtı, bu hususta Merkez-i Heyet’in yardımını talep ettiklerini ifade buyuran Hanımefendi, Ocağın bu seneki mesai programı hakkında da düşündüklerini teşrih buyurduktan sonra nutuklarını şu suretle ikmal etmişlerdir:

- Murahhas beyler, Türk milletinin saadet ve selâmeti, Türk milletinin harsı, medeni inkişafını temin etmekle kaimdir. Vatan ancak halis ve samimi Türk milletyet- verlerinin mefkureleri tesirinde feyiz ve itila bulabilir (alkışlar). İyi vatandaşlığın muknîve emniyetbahş alâmeti Türk milliyetini, Türk harsı ve medeniyetini candan kabul etmektir. Türk vatanına hizmet ve merbutiyet, Türk milliyetine hizmet ve merbutiyetle tev ‘emdir. Ocaklarımız millî olan medenî ve içtimaî faaliyetlerine vakf-ı vücut ederken gözlerini Türk vatanının necatı, vatandaşların çelikten yekpare medeniyet kitlesi olması gayesine nasp eylemiştir. Bu kadar temiz bir hedefe yürüyen ve samimi arzusunu vatanperver ve milliyetperverlere açmış olan ocaklarımızın behemehal muvaffak olması bir emr-i tabiidir (alkışlar), Arkadaşlarım, Kars Ocağı yüksek kongrenin ve Merkez Heyeti’nin daimi alâka ve müzaheretine mazhar olmak ihtiyacında ve bu lütfa layık görüleceği ümidindedir. Gelecek sene Kars ‘ı temsil etmekle mübahi olacak murahhasımızın daha geniş mesai mahsulü getirebilmesi için bütün varlığımızla çalışacağımıza itimat buyurmanızı rica ederim (şiddetli ve sürekli alkışlar).

Vatan, 2 Mayıs 1925

NOT: Bu metin, 9-13 Kasım 1981 tarihleri arasında Boğaziçi Üniversitesi’nce düzenlenen “Uluslararası Atatürk Konferansında Niyazi Ahmet Banoğlu tarafından sunulan ve daha sonra aynı üniversitece yayımlanan tebliğler dizisinin üçüncü cildinde yer alan “Lâtife Hanım, Atatürk’ü Anlatıyor” adlı bildirinin yazan tarafından yeniden gözden geçirilmiş şeklidir.

1 Atatürk ve Lâtife Hanım, konuşan : Niyazi Ahmet Banoğlu, Tarih Dünyası, Sayı : 1-2, 1950

Niyazi Ahmet Banoğlu

Kaynak: ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 21, Cilt: VII, Temmuz 1991

V

LATİFE HANIM, ÜNLÜ GAZETECİ PRİCE'A HAYATINI VE ÖZELLİKLERİNİ ANLATIYOR

Gazeteci Ward Price, Birinci Dünya Harbi sonunda harp muhabiri olarak İstanbul’a gelmiş, dönemin kalburüstü kişileriyle Daily Mail gazetesi adına röportajlar yapmıştır. Pera Palas Oteli’nde kalan Price, Mustafa Kemal ile de karşılaşmıştır. Paşa, Çanakkale’de Anzak Kolordusu’nun üstüste üç kez saldırısını durdurarak ve onları sahile mıhlayarak İstanbul’u kurtarmış, aynı zamanda Ruslarla Müttefiklerin bağlantısını keserek Müttefiklere önemli bir darbe vurmuştur. Savaş tarihinde yeri büyük olan bu olağanüstü başarı hakkında Çanakkale muharebeleri tarihini yazmış olan Aspinal Oglander İngiltere’nin Çanakkale Seferi’nin Resmî Tarihi adlı yapıtında Mustafa Kemal hakkında şunları yazmıştır:

"... Bir Tümen Komutanının üç ayrı yerde tek başına giriştiği hareketlerle bir savaşın, hatta bir ulusun kaderini değiştirecek yücelikte bir zafer kazandığı tarihte pek nadirdir,"

Ama ne yazık ki Mustafa Kemal’in bu olağanüstü başarıları hakkında basma tek satır yansımış değildir. Çünkü, Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazın Enver Paşa, kendisine müthiş bir rakip saydığı Mustafa Kemal’i Saray’ın ve etkin çevrelerin dikkatinden uzak tutmak için O’nunla ilgili bütün haberlere ağır bir sansür koymuştur: Adının ve resminin basında yer alması kesinlikle yasak. Birinci Dünya Harbi’nin doğurduğu sorunlar üzerinde Türk politikacılarıyla röportajlar yapmak üzere Pera Palas’ta bulunan Ward Price ile görüşmek isteğinde bulunan Mustafa Kemal Paşa bu mülakatta yurdun içinde bulunduğu bu felâketlerle ilgili olarak uzun uzun içini döker.

Ward Price yıllar sonra (1922) bu mülakat hakkında şunları yazmıştır:

“İstanbul’a ilk kez 1918 yılında gelmiştim. Bir Türk generalinin benimle görüşmek istediğini söylediler. Adını sordum Mustafa Kemal dediler. 0 zamanlar Mustafa Kemal adını belirsiz bir şekilde işitmiştim. Daveti memnunlukla kabul ettim.

“Mustafa Kemal düşünceli ve karamsardı. Bana memleketin halinden söz etti. Her iki cümlede bir: “Bu böyle olmaz Vatanı baştanbaşa değiştirmek lâzım, yenileştirmek lâzım” diyordu. 0 zamanlar doğrusu bu lâflara pek dikkat etmemiştim. Mesleğimin her zaman hatırlayacağım büyük hatası, bu emsalsiz dehayı o zaman keşfedememiş olmamdır.” (Cumhuriyet gazetesi, 70 Aralık 1939).

Hayatının en önemli fırsatını kaçırmış olan Ward Price, Zafer’den sonra doğruca İzmir’e koşmuş, Mustafa Kemal’le röportaj yapmak şerefine kavuşmuştur (Röportaj tarihi, 12 Eylül 1922).

Ward Price artık hep Atatürk’ün peşindedir. Atatürk İzmir’de Latife Hanım’la 29 Ocak 1923 tarihinde evlenmiştir. Price için bu kaçırılmaz bir gazetecilik olayıdır. Artık hep Mustafa Kemal’in ardındadır ve bir röportaj randevusu gayretindedir.

Atatürk, 20 Şubat 1923 tarihinde Latife Hanım’la Ankara’ya dönmüştür. Price, Latife Hanım’la da bir röportaj müsaadesi koparabilmek için Atatürk’ün çevresinde dolanmaktadır. Bu yaman ve acar gazeteci nihayet arzusuna kavuşur. 1923 yılının 26. günü için randevu almayı başarır.

Price’ın bu röportajı Tevhidiefkâr gazetesinin 6 Mart 1923 tarihli sayısında çıkmıştır. Röportajı aynen, fakat dilini sadeleştirerek aşağıya alıyoruz:

“Daily Mail gazetesinin Ankara muhabiri Mister Ward Price, gazetesine gönderdiği yazıda Mustafa Kemal Paşa’nın Köşkü’nde bir çay ziyafetinden aşağıda şöyle bahsetmektedir:

“Mustafa Kemal Paşa’nın genç eşi, memleketinde Birinci Hanım olacağı dikkate şayan bir şahsiyettir. Türkiye’nin asker Başkanı, İzmir’in başlıca tacirlerinden Uşakizade Muammer Beyin kızı Latife Hanım’ı seçmekle başarılı hayatına bir başarı daha ilave etmiştir. Ekselans, Türkiye’yi aramış olsaydı Türkiye Hükümet Reisi’nin (‘devlet’ olacak) hayat ortağı olmak üzere Latife Hanım’dan daha layık kadın bulamazdı.

Latife Hanım, ‘Fransa’da birkaç sene ve Londra’da da bir sene oturduğunu’ bana söyledi. Bundan başka bir İngiliz mürebbiyesi tarafından yetiştirilmiş olması dolayısıyla Latife Hanım İngilizce ve Fransızca’yı ana dili gibi konuşmaktadır.

Latife Hanım’la Mustafa Kemal Paşa’yı birleştiren, harbin garip tesadüflerinden biridir. Bu tesadüfün nasıl olduğunu Latife Hanım bugün bana Türk Milleti tarafından Paşa’ya hediye olunan Köşk’te verilen çay ziyafeti esnasında anlattı. Köşk bir dağın kenarında bir bahçenin içinde ve Ankara’dan 5 mil mesafede bulunmaktadır. Mustafa Kemal Paşa genç eşini buraya getirmiştir.

1921 yılının sonbaharında Latife Hanım Avrupa’dan İzmir’e dönmüştür. İzmir o zaman Yunanlıların elindeydi. Yunanlılar Latife Hanım’ın babasını tutuklamış, Latife Hanım’ı da casusluk suçuyla tevkif etmişlerdi. Latife Hanım kendi evinde oturmaya mahkûm edilmiş ve evinin kapısına iki Yunan nöbetçisi dikilmişti. Latife Hanım, can sıkıcı bir biteviyelik içinde üç ayını böylece geçirmiştir. Geçen yıl eylülünün bir sabahında Yunan askerleri birden silahlarını atarak ortadan kaybolmuşlardır. Türkler geliyordu.

Latife Hanım diyor ki:

—"Birkaç gün sonra Mustafa Kemal Paşa muzafferen İzmir’e dahil olduğu zaman kendisini evimizde ikamete davet ettim. Paşa‘yı daha evvel hiç görmemiştim. Yunan idaresi altında çok ıstırap çekmiş, çok zayiat vermiştik. Bütün milletçe Paşa ya karşı pek çok minnet ve şükran borçlu idik. Bu şükran borcumuzun ifadesi için davetimi kabul etmek alçakgönüllülüğünü göstererek kendilerini ağırlamak şerefini bana verdiler. Kendisiyle görüştüğüm zaman anladım ki memleket sorunları hakkında aynı görüşü taşıyoruz. Paşa ile beraber çalıştım, elimden geldiğince kendisine yardımcı oldum. O sıralarda aramızda evlenmek henüz söz konusu değildi. Birbirimizi daha iyi tanıyınca ülkü arkadaşlığımızın bir beraberlik halinde devam etmesi gerçeğine inandık. Bunun üzerine bir gün elli altmış kadar dostumuzdan bir çay partisi için bize gelmelerini rica ettik. Müftüyü de çağırdık ama bunun bir evlenme ile ilgili olduğunu açıklamadık.

Davetliler geldikten sonra (bir sürpriz yaparak) sade ve resmî olmayan bir törenle babamın misafir odasında evlendik."

Mustafa Kemal Paşa’nın eşi bir Fransız kadını gibi canlıdır. Fakat anlamlı kara gözleriyle soluk beyaz yüzü tamamen Türk’tür. Vatandaşlarının çoğu gibi Latife Hanım’ın yüzü küçük fakat topludur. Millî şekilde siyah, sade bir elbise giymişti. Kara kestane renginde olan saçları siyah bir örtü ile örtülmüş bulunuyordu.

Çay içerken İsmet Paşa geldi; Mustafa Kemal Paşa’nın İsviçre’ye ısmarlamış olduğu yüzüğünü getirmişti. Yüzük, ince küçük bir platin halkadır ki içinde Türkçe “Mustafa Kemal” yazılıdır.

Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa ve benden başka Heyet-i Vekile Reisi Rauf Bey de geldi, İngiltere’de okumuş olan Rauf Bey de iyi İngilizce konuşuyordu.

Latife Hanım’ın Avrupa usulünde verdiği çay ziyafetinden önce Mustafa Kemal Paşa ile kahve içmiş ve gümüş tabaklar içinde reçel yemiştik. Bunun için Mustafa Kemal Paşa, Rauf Bey ve birkaç kâtiple birlikte çalıştığı masadan ayrılmıştı. Oda, birçok kıymeti, şark eşyası ile doluydu. Bunların hepsi İslam dünyasının muhtelif yerlerinden Mustafa Kemal Paşaya gönderilen hediyelerdi. Duvarlara asılan nadir antika halıların üzerinde altın ve gümüş kıymetli kılıçlar parlıyordu. Bu murassa kılıçlardan biri Latife Hanım’ın oturduğu kanepenin arkasında asılıydı. Ayrıca Kur’ an-ı Kerim’den bir sureyi kapsayan levha vardı.

Mustafa Kemal Paşa'ya: “Türk kadınlarını kurtarmak, peçelerini kaldırmak ve onları siyasete karıştırmak meselesinde Türk toplumunun tepkisinden ve muhalefetinden endişe edip etmediğini” sordum. Mustafa Kemal Paşa dedi ki:

-"Türk kadınlarının toplum hayatında bir köşeye çekilip kabuğu içine girdiğini zannediyorsanız onları yanlış anlamış olursunuz. Halkımızın yüzde sekseni köylüdür. Bunların arasında kadınlar, erkeklerle beraber yan yana çalışırlar ve erkeğin hayatına tamamen katılırlar. Halkın geri kalanı kasabalarda, İzmir veya İstanbul gibi büyük şehirlerde yaşarlar. Buralarda kadınların erkeklerden ayrı yaşamaları, bir kötü âdet olan erkeklerin bencilliği yüzündendir. Bütün kadınların hemen hepsi bunun aleyhindedir. Bütün Türk kadınları, erkeklerle tam bir eşitlik ve menfaat ortaklığı dairesinde bulunacakları günü bekliyorlar.

Latife Hanım, eşinin yapacağı bütün resmî seyahatlerde kendisine katılmak niyetindedir...”

Sadi Borak

Kaynak: ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 16, Cilt VI, Kasım 1989