Atatürk'ün Trabzon Gezisi (27-29 Kasım 1930)

Cumhuriyetin ilanından sonra Atatürk’ün ikinci Trabzon ziyaretlerinin başlıca iki temel amacı olduğu söylenebilir. Bunlardan ilki, 1930 tarihinde yürürlüğe giren Belediye Kanunuyla Türk kadınına ilk kez belediye meclislerine üye seçme ve seçilme hakkı tanıyarak, yerel yönetimlere modern kentleşmenin kurulmasında önemli ödev ve yükümlülükler getiriliyordu. Buna bağlı olarak, ülke düzeyinde yapılan yeni belediye seçimlerinin sonuçlarını dikkatle izleyen Atatürk, Trabzon’da bir farklılık olduğunu görmüştür. Bu başarıyı, Türk kadınını toplumsal yaşamın içine çekerek onlara görev ve sorumluluklar vermek ve onların da katkılarını sağlamak için yıllardan beri verdiği büyük uğraşların sonucu olarak değerlendiren Atatürk, bu çabasının ilk olumlu sonucunu Trabzon’da görerek Belediye Meclis üyeliğine seçilen Şaziment Seyit Yazıcıoğlu, Sakibe Akbay ve Faika Hanımları tebrik etmek istiyordu. Gezinin ikinci önemli nedeni ise; kurduğu genç cumhuriyetin demokratik yapısını güçlendirmek ve iktidar partisini kontrol etmek amacıyla 12 Ağustos 1930 yılında kurdurduğu Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluşundan çok kısa bir süre sonra kapatılmak zorunda kalınması üzerine, bir takım çevrelerin karalama çabaları esnasında her zaman yaptığı gibi halkın arasına girerek onların duygu ve düşüncelerini öğrenip, güç olmak istemesidir.

27 Kasım 1930 Perşembe

Trabzon’un daracık ama tarih kokan sokakları, bayram yeri gibi baştan başa süslenmişti. Köylerden ve kasabalardan akın eden halk, daha sabahın ilk ışıklarından itibaren kentin cadde ve sokaklarından sahile doğru akmaya başlamıştı. Vali, Belediye Başkanı, Komutan ve Halk Fırkası Başkanı Gazi Mustafa Kemal’i karşılamak üzere Yoroz’a doğru denize açılmışlardı. Bütün gözlerin Yoroz’a çevrildiği bir sırada Mustafa Kemal’i taşıyan Ege vapuru limana yanaşıyordu. Büyük kalabalığın coşkun tezahüratıyla karşılanan Mustafa Kemal, yanına İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ve Başyaver Rasuhi Beyleri alarak konaklaması için ayrılan Türk Ocağı’na hareket ediyordu. Atatürk ile birlikte Trabzon’a gelen Trabzon Milletvekili Hasan Saka, Kütahya Milletvekili Recep, Gaziantep Milletvekili Kılıç Ali, Afyon Milletvekili Ruşen Eşref, Bolu Milletvekilleri Falih Rıfkı ve Cevat Abbas, Yozgat Milletvekili Salih, Aydın Milletvekili Reşit Galip, Memduh Şevket, Sağlık Bakanlığı Müsteşarı Hüsameddin, Ticaret Bakanlığı Müsteşarı Şefik, Adalet Bakanlığı Müfettişi Ferid, Mülkiye Müfettişi Necati, Milli Eğitim Müfettişi Hasan Ali, Maliye Müfettişi Nedim, C.H.P. Başkatibi Ziya, İstanbul Liman Şirketi Müdürü Hamdi, Anadolu Ajansından Kerameddin Beyler ise diğer bir araca binerek Türkocağı’na gidiyorlardı.

Burada bir süre dinlendikten sonra Vilayet binasına hareket eden Gazi Mustafa Kemal, gerekli incelemelerden sonra Belediyeye geçerek burada Belediye Başkanı Temel Nücumi Bey’den kentin sorunları ve yürürlüğe koyulan Belediye yasasının ilk uygulamaları hakkında bilgiler alıyordu. Bu arada Trabzon gezisinin gerekçelerinden birini teşkil eden Belediye Meclisine seçilen üç bayan üyeyi de kabul eden Mustafa Kemal, kendilerini tebrik edip kahvesini içerek bir süre sohpet ettikten sonra Trabzon halkının gösterdiği candan sevgi gösterilerinden son derece mutlu olduğunu belirtiyordu. Orada bulunanlarla bir süre daha sohbet ettikten sonra, ilk gezilerinde ziyaret ettikleri ve çok beğendikleri Soğuksu’ya gidiyorlar ve bir süre sonra dinlenmek üzere konaklaması için hazırlanan Türkocağı’na dönüyorlardı.

Akşam yemeğini burada yiyen Mustafa Kemal yanına manevi kızını da alarak, Yıldız Sineması’na gidiyor ve Muhlis Sebahaddin Bey’in “Mon Bey” adlı oyununu izliyordu. Kıyafet devrimi ve çağdaş yaşamın gerekleri konusunu işleyen oyunu çok beğenen Atatürk, oyunun sonlarına doğru Erzurum’dan gelen Kolordu Komutanı Salih Bey’i (Omurtak) locasında kabul ederek onbeş dakikayı aşkın bir süre görüştükten sonra yine Trabzonluların içten sevgi gösterileri arasında Türkocağı’na dönüyor ve dinlenmeye çekiliyordu.

28 Kasım 1930 Cuma

Öğleden önce Şükrü Kaya, Hasan Saka, Recep Peker ve Salih Omurtak'la bir süre başbaşa görüştükten sonra saat 14.00’de Cumhuriyet Halk Fırkası’na hareket ediyordu. Türkocağı’ndan çıkan Mustafa Kemal, Halk Fırkası’na kadar Trabzonluların coşkun alkışları arasında onlarla birlikte yürüyordu. Halk Fırkası binasına giren Mustafa Kemal, bir süre yetkililerden kentin sorunları hakkında bilgi aldıktan sonra, salonda bulunanlarla uzunca bir sohbet gerçekleştiriyordu. Daha sonra topluluğa hitaben bir saat kadar süren önemli konuşmasında; Halk Fırkası ve bu fırkanın tüzüğü ile hedefi doğrultusunda hükümetin yaptığı çalışmalardan sözederek bu çalışmaların ülkenin öncelikli ihtiyaçları ve ulusal çıkarları doğrultusunda sürdürüldüğünü belirtiyordu. Ülkenin Halk Fırkası dışında başka bir fırkaya sahip olmadığına değinen Mustafa Kemal, bu nedenle Halk Fırkası’na daha büyük sorumluluklar düştüğünü, daha çok özen ve çaba ile çalışılması gerektiğini vurguluyordu. Kurucusu ve başkanı bulunduğu Halk Fırkası ile olan gönül bağının sonsuz ve sınırsız olduğunu belirtiyordu. Birinci Büyük Millet Meclisi’nin kurulduğu günlerden beri ülkemizde kurulan muhalif parti ve gurupların çalışmalarını ve bunların yaşadıkları sonları hatırlatan Mustafa Kemal, bu fırkaların ülkenin ihtiyacı olan fikir mücadelesi yapmak yerine, birtakım basit duygusal çatışmalarına tanık olduğumuzu üzüntülerini belirterek kaydediyordu. Halbuki bir hedefe yönelerek yürürken kişisel çıkarların bir kenara bırakılıp elele verilerek yürümek gerektiğini, başarının sırrının bu yaklaşımda gizli bulunduğunu ve herkesin asli görevinin ülkenin ulusal çıkarları doğrultusunda yılmadan çalışmak olduğunu açıklıyordu. Bütün bu açıklamalardan sonra, tek devrim partisi olan Cumhuriyet Halk Fırkası’nın görev ve sorumluluklarına değinerek sözlerini ulusuna ve dünyaya verdiği şu mesajla bitiriyordu.

“Karşımızda bir çok partiler varmış gibi, her gün daha fazla çabayla çalışmak, fikirlerimizi halk kitlelerinin içine yaymak ve köylere kadar götürmek zorunluluğundayız... Her an tarihe karşı, dünyaya karşı hareketimizin hesabını verebilecek bir durumda bulunmak gerekmektedir. Ancak, düşünce ve çalışmalarımızda bu kadar duyarlı ve uyanık bulunarak muhalefetsiz bir parti olmanın sakıncalarını ortadan kaldırmalıyız.”

Bu önemli konuşmadan sonra salonda bulunanlarla yeniden kentin ve yörenin sorunları hakkında bilgi alışverişinde bulunuyor ve Trabzon’un elektirik sorununun çözülebilmesi için Elektirik Şirketi’nden bir heyetle görüşerek sorunun çözümü için Sümerbank’tan alınacak 225.000 liranın temini için Başbakan İsmet İnönü’ye talimat veriyordu. Akçaabat ve Maçka’dan gelen heyetleri de kabul ederek ilçelerin sorunları hakkında bilgi alıyordu. Trabzon’da yaptığı iki günlük incelemeye ilişkin kapsamlı bir rapor hazırlayan Mustafa Kemal Paşa, hemen her konuşmasında önemine değindiği eğitim konusunda da bir eksikliği saptayarak Trabzon’da zanaatin gelişmiş olduğunu belirterek burada bir meslek lisesinin açılması gerektiğini raporunda şu cümlelerle kaleme alıyordu.

“Trabzon’da marangozluk, kunduracılık sanatları epey ileridir. Rusya ile ticari ilişkiden yoksun kalan Trabzon ve civar sahil çocuklarının yararlanmaları için bu sanatları öğreten bir sanat okulunun Trabzon’da açılması çok yararlı olacaktır. Halkı da mutlu edecektir.”

Halk Fırkası’nda uzun bir süre çok sevdiği Trabzonlulara hitabeden ve onların sorunlarını dinleyerek çözümler üreten Mustafa Kemal, buradan ayrıldıktan sonra otomobiliyle Değirmendere civarına doğru kısa bir gezi yapıyor ve sonra dinlenmek üzere yeniden Türkocağı binasına dönüyordu.

Akşam saatlerinde Trabzon'un yüce konuğu onuruna Necmiati spor kulübünün gençleri tarafından Türkocağı binasında düzenlenen konseri izleyen Mustafa Kemal, bu programdan dolayı mutlu olduğunu belirterek kendilerine teşekkür ediyor ve istirahate çekiliyordu.

29 Kasım 1930 Cumartesi

Ta milli mücadele yıllarından başlayan dostluğun giderek kendisine sevgi, devrimlerine yürekten bağlılığa dönüştüğünü bir kez daha görmüş bulunan Mustafa Kemal, gönül huzuru içinde Trabzon’da bir gece daha konaklıyor, yeni bir günün ışıkları doğduğunda ayrılık vakti bir kez daha gelip çatıyordu.

Konakladığı Türkocağı binasında kentin yetkilileriyle bir süre daha görüşmeler yapan Mustafa Kemal, Trabzon’da bazı öğretmenlerin maaşlarını alamadıklarını öğrenmesi üzerine, kurduğu cumhuriyeti yükseltme ve yüceltme ödevini verdiği öğretmenlerin bu sorununa kalıcı bir çözüm bulmak amacıyla Başbakan İsmet İnönü’ye şu telgrafı çekiyordu.

“Trabzon Milli Eğitim Müdürlüğü emrinde üç-dört ay maaş alamayan öğretmenler bulunduğu bildirilmiştir. Bu aksaklığın giderilmesi için Milli Eğitim Müdürlüğü alacaklarının ödenmesi gerekir. Yüzde onlardan muhtaç illere yardım için Milli Eğitim’e kaynak aktarılması da düşünülebilir. Öğretmen maaşlarının zamanında ödenebilmesi için sağlam ve kalıcı bir düzenleme yapılmasınin teminini rica ederim.”

Nihayet Trabzon’dan ayrılma zamanı gelmiş, halkın içten sevgi gösterilerine tanık olan büyük kurtarıcı, tören yapılmasını istemeyerek 29 Kasım 1930 Cumartesi günü öğle saatlerinde Ege Vapuruna ulaşmak üzere iskeleye hareket ediyordu. Saatlerin 15.30'u gösterdiği sırada Trabzon halkının doldurduğu motorlar Gazi’nin vapurunun çevresini sararak, “Gazi Babamız yine gel, Büyük Babamız yine gel”  yakarışlarıyla Türk'ün eşsiz güneşini yeni bir vuslata kadar bir kez daha Trabzon'dan uğurluyorlardı.

Kaynakça:

Alap, Cevdet. “Büyükler Büyüğümüzün Teşrifi Münasebetiyle İntibaım.” Yeniyol Gazetesi. 5 Haziran 1937.
Albayrak, Hüseyin. Trabzon Basın Tarihi. Ankara, 1994, TDV Matbaası. 411 s.
Arıburnu, Kemal. Atatürk’ten Anılar. İstanbul, 1998, İnkılap Yayınları.
Atatürk. Seyahat Notları. Haz: Gürbüz Tüfekçi. İstanbul, 1938, Kaynak Yayınları.135 s.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri. Top: Nimet Arsan. Ankara 1959.Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları.
Atatürk’ün Tamim,Telgraf ve Beyannameleri IV. Der : Nimet Arsan. Ankara, 1964, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü.
Bali, A. Can-Şimşek, Rasim. Atatürk’ün Trabzon Konuşmaları. Basımevi. 88s.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. Cumhurbaşkanlığı Özel Kalem Arşivi. B1/1-20
Büyük Tarih Trabzon’da. İstanbul, 1938, Trabzon Çocuk Esirgeme Kurumu Yayını.
Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Sonbahar Gezileri. Çev: Nuri Onat. İstanbul, 1984, Çağdaş Yayınları.
Çapa, Mesut. Faik Ahmet Barutçu, Hayatı ve Kişiliği. Trabzon, 1998, Eser Ofset. 158 s.
Çapa, Mesut-Usta, Veysel. Milli Mücadelede Trabzon Vilayetiyle Yazışmalar. Trabzon, 1994, Trabzon Valiliği.
Çiçek, Rahmi. Milli Mücadele ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Trabzon’da Yerel Yönetim.Trabzon, 1998, Eser Ofset. 150 s.
Egeli, Münir Hayri. Atatürk’ten Bilinmeyen Hatıralar. İstanbul, 1959, Ahmet Halit Yaşaroğlu Kitapçılık.
Goloğlu, Mahmut. “Atatürk ve Trabzon.” Trabzon 87 Kültür Sanat Yıllığı. İstanbul, 1997, Sema Matbaacılık. 423-438 s.
Goloğlu, Mahmut. Atatürk ve Trabzon.. Trabzon, 1981, TİTİA Yayınları. 91 s.
Hakimiyet-i Milliye Gazetesi. Kasım- Aralık 1930 sayıları.
Halk Gazetesi Koleksiyonu.
İnan Trabzon Halkevi Mecmuası. Trabzon 1937-1944 sayıları
İstikbal Yevmi Gazete. Eylül 1924 sayıları.
Kışlalı, Ahmet Taner. “Atatürk ve Din.” Cumhuriyet Gazetesi, 1 Kasım 1998.3 s.
Kışlalı, Ahmet Taner. “Tanrıtanımazlık ve Yanlışlıklar Üzerine.” Cumhuriyet Gazetesi. 25 Kasım 1998. 3 s.
Odabaşıoğlu, Cumhur. Trabzon Belgelerle Milli Mücadele Yılları 1919-1923. Akçaabat, 1990,Top-Kar Matbbası. 554 s.
Önder, Mehmet. Atatürk’ün Yurt Gezileri. Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 481s.
Öymen, Hıfzırrahman Raşit. “Atatürk’ün Türk Milli Eğitimine Etkileri II.” Eğitim Hareketleri, Yıl:21, Cilt: 21, Sayı:246-247. Ocak-Şubat 1976. 4-5 s.
Sayıl, Mustafa Kemal. “Atatürk ve Trabzon.” Trabzon 1990. Ankara, Ajans Türk Matbaası.22-28 s.
Şimşek, Rasim. “Atatürk’ün Trabzon’u Onurlandırışı.” Kıyı Kültür ve Sanat Dergisi. Kasım 1990, Yıl:5. Sayı:56. 14-20 s.
T.B.M.M. Zabıtları.12 Haziran 1937. 266-268 s.
Tanin Gazetesi. Eylül 1924 sayıları.
Tarakçıoğlu, Mustafa Reşit. Trabzon’un Yakın Tarihi. Trabzon, 1986. K.T.Ü.Basımevi.
Trabzon’dan Atatürk’e. Trabzon, 1981, Özkan Ofset. 274 s.
Usta, Veysel. “Trabzon’da Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının Kuruluşu.” Tarih ve Toplum. Sayı: 126. 29-30 s.
Usta, Veysel. Atatürk ve Trabzon, Fotoğraflar, Belgeler, Demeçler. Trabzon, 2000, Serander Yayınevi. 200 s.
Uzer, Tahsin. Atatürk Yolu Dergisi. 1959. Sayı: 2. 14. S.
Yeniyol Gazetesi Koleksiyonu